Özel Eğitim Uzmanı Pemra Şerifoğlu
Uygun olmayan davranış, bireyin hem kendisi hem de çevresine zarar veren ve bireyin sosyal yaşama uyumunu zorlaştıran davranışlar olarak tanımlanabilir. Uygun olmayan davranışlar her zaman eğitim ve öğretimi olumsuz etkilemiştir. Özel eğitimde uygun olmayan davranışların azaltılması ya da ortadan kaldırılması en önemli amaçtır.
Davranışın azaltılması gerektiğine karar vermek için sıklık, süre, yoğunluk ve bekleme süresi olmak üzere dört farklı davranış özelliğine dikkat etmek gerekir.
Sıklık: Bir davranışın belirli bir süre içinde yapılma sayısı değerlendirilir. Örneğin; öğrenci bir ders süresince kalemini açmak için 10 kez yerinden kalkıyorsa sık yapılan ve sıklığı azaltılması gereken bir davranıştır.
Süre: Bazı davranışlar sayılamaz ancak süresi değerlendirilebilir. Bu durumda süre dikkate alınır ve davranışın oluşum süresi azaltılabilir. Örneğin; çantasından kitabını 1 dakikada çıkarması gerekirken 6 dakikada çıkartıyorsa, çantasından çıkarma süresi azaltılabilir.
Yoğunluk: Oluşan davranışın şiddeti ya da gücüyle ilgilidir. Örneğin; defterini çok bastırarak siliyor ve defteri deliniyorsa, burada silgiyi kullanma şiddeti azaltılabilir.
Bekleme Süresi: Davranışın başlaması için verilen yönerge sonucunda davranışın başlamasına kadar geçen sürenin uygunluğu değerlendirilir. Örneğin; tahtadan yazıyı 10 dakika sonra geçirmeye başlamaktadır. Yazıya başlama süresi azaltılabilir.
Davranışları azaltma yöntemleri, birey üzerindeki etki ya da kontrol gücüne göre en ılımlıdan en az ılımlıya doğru sıralanabilmektedir. Uygun olmayan davranış uygun bir yöntemle azaltılabilecek veya ortadan kaldırılabilecekse, azaltma için öncelikle o yöntem seçilmelidir.
- Uygun olmayan davranışın ortaya çıkmasını önleme,
- Ayrımlı pekiştirme,
- Sönme,
- Tepkinin bedeli,
- Mola
Uygun olmayan davranışın ortaya çıkmasını önleme: Uygun olmayan davranışların oluşmasını önlemek uygun olmayan davranışı azaltmak için çabalamaktan çok daha etkilidir. Uygun olmayan davranışla ilgili çevresel koşulları belirlemek ve bu koşulları değiştirmek davranışları azaltır.
Ayrımlı pekiştirme: Uygun olmayan davranışların azaltılması için uygun davranışların artırılması ya da sürdürülmesi söz konusudur. İki temel pekiştirme ilkesine dayanır.
Birinci olarak, davranış uygun ayırt edici uyaranı izlediğinde pekiştirilir.
İkinci uygulamada, diğer davranışlar görmezden gelinirken belli bir hedef davranış pekiştirilir.
Sönme: Daha önceden pekiştirilen bir davranışın pekiştirilmemeye başlanmasıyla hedef davranışın sıklığının süresinin ya da yoğunluğunun dereceli olarak azaltılması sürecidir.
Sönme uygulamasının başında hedef davranışta artış ve çeşitlenme meydana gelir; ancak, uygulama kararlı ve tutarlı biçimde sürdürülürse, davranış giderek azalır. Kendine ya da çevresine zarar verme gibi davranışlarda sönme kullanılmaz.
Tepkinin bedeli: Uygun olmayan davranışların hemen ardından, çocuğun sahip olduğu pekiştireçlerin ya da yıldız, gülen yüz gibi sembol pekiştireçlerin sistematik olarak geri alınmasıdır. Çocuğun daha önceden pekiştireç ya da sembol pekiştireç kazanmış olması gereklidir.
Tepkinin bedeli uygulamasına yer verildiğinde, çocuğa sözlü ve yazılı olarak bir liste ile her uygun olmayan davranışı için geri alınacak pekiştireç sayısı ve pekiştireç kaybetmesinin sonuçları açıklanmalıdır.
Mola: Bireyin, uygun olmayan davranışlarının hemen ardından, belirli bir zaman dilimi için pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması anlamına gelir. Mola iki şekilde uygulanabilir. Pekiştireçlerin çocuktan uzaklaştırılması ve çocuğun pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması.
Uygun olmayan davranışları nasıl seçeceğimiz, nasıl belirleyebileceğimiz ve bu davranışları nasıl azaltacağımızla ilgili birkaç yöntem hakkında kısaca bilgi verdim. Bu yöntemlerin uygulanışı tabi ki bu kadar değil. Her yöntemi uygularken tutarlı, izlenmesi gereken adımlar vardır ve bu konuda destek alınması gereklidir. Bu yöntemleri özel eğitimde kullandığımız gibi normal sınıflarda da kullanabiliriz. Problemli davranışlar eğitimi ve öğretimi her zaman olumsuz etkiler.