Çocuk ve Ergen Psikiyatristi
Dr. Selcen Esenyel
Okul çağıyla birlikte başlayan, önemli etki ve sonuçları olan, önlenebilir bir sorun olarak akran zorbalığı tanım olarak, kendini korumakta güçlük çeken birine karşı bir veya daha fazla kişi tarafından kasıtlı, rahatsız edici, zarar verici olumsuz davranışlar olarak tanımlanmıştır. Zorbanın amacı kurbanda korku veya endişe yaratmak, kurbanı kontrol altına almak ve/ veya kurbana zarar vermektir.
Aralarında cinsiyet, boy, kilo farkı gibi fiziksel olarak ya da sosyal statü, popülerlik gibi psikolojik olarak güç eşitsizliği olan bireylerden güçlü olanın güçsüz olana uyguladığı saldırgan eylemlerdir.
Herhangi bir davranışın zorbalık olarak nitelendirebilmesi için “güç dengesizliği bulunan kişiler arasında olması, zamansal süreklilik özelliği taşıması ve kasıtlı olarak karşı tarafa zarar vermek amacıyla yapılması” gibi bir takım özellikleri de barındırması gerekmektedir.
Akran zorbalığının epidemiyolojisi
Akran zorbalığının dünya çapındaki yaygınlığı ile ilgili veriler konunun önemini açıkça ortaya koymaktadır.
Okullarda yaşanan zorba davranışlara maruz kalma oranı farklılıklar göstermekle birlikte %15-20 dolaylarındadır.
Avrupa ülkelerinde çocukların yaklaşık % 10 ‘u, Kanada’ da ise öğrencilerin % 20‘si zorbalığa maruz kaldıklarını belirtmişlerdir.
Ülkemizde ilköğretim öğrencileri arasında da her üç öğrenciden birinin düzenli olarak zorbalığa uğradığını veya zorbalık yaptığını gösteren çalışmalar bulunmaktadır.
Akran zorbalığına maruz kalma durumu gelişimsel dönem olarak orta çocukluk döneminde en yüksek seviyeye çıkarken, zorbalık yapma oranı en çok erken ergenlik döneminde artmaktadır.
Erkeklerin kızlara göre daha fazla zorbalık uyguladığı bilinse de zorbalık kurbanı olma sıklığında cinsiyet farkı çok belirgin olmamaktadır. Erkek çocuklarının fiziksel ve sözel zorbalık davranışlarını , kız çocuklarının ise ilişkisel zorbalığı daha çok uygulama ve kurbanı olma eğilimi gösterdiği ortaya konmuştur.
Zorbalığın Türleri
Akran zorbalığı saldırının gerçekleştirilme şekline göre direkt ve dolaylı olmak üzere ikiye ayrılır.
Direk zorbalıkta fiziksel ve sözel saldırı açıktan yapılırken dolaylı zorbalıkta kurbanın zorbadan habersiz olabildiği ilişkisel ya da sosyal saldırı şeklindedir.
Fiziksel zorbalık kişinin canının yanmasına neden olan itme, vurma, tükürme, kesici aletle saldırma gibi fiziksel saldırıları kapsar. Zorbalığın en sık görülen ve en kolay ayırt edilebilen türüdür.
Sözel zorbalık lakap takma, hakaret etme, aşağılama, tehdit etme gibi davranışlardır. Sözel zorbalık en yaygın görülen zorbalık biçimi olmasına rağmen en çok gözden kaçan zorbalık türüdür.
Günümüzde çocukların en çok maruz kaldığı bir diğer akran zorbalığı da Siber zorbalıktır. Siber zorbalık e-posta sohbet odaları web siteleri çevirimiçi oyunlar sosyal paylaşım sitelerinde yapılan saldırgan davranışlardır.
Akran Zorbalığının Belirtileri
- Okula gitmek istememe, okula gidiş saatlerinde karın ve baş ağrısı şikayetleri olması,
- Okula giderken korku,
- Okul değiştirme isteği,
- Ders aralarında bahçeye, koridorlara çıkmama, akranlarıyla kısıtlı iletişim kurma,
- Okul başarısında düşme,
- Okuldan eve zarar görmüş kıyafetler ve kitaplar ile dönme, vücudunda açıklanamayan morluk ya da fiziksel yaraların olması,
- Okuldan eve aç dönmesi, harçlığını sürekli kaybetmesi,
- Uykuya dalma ya da sürdürme sorunları yaşama, kabus görme, gece altını ıslatma,
- İçe kapanıklık, sürekli uyumak isteme ve intihar girişiminde bulunma.
Zorbalığın mağdur üzerindeki etkileri uygulanan şiddete, maruz kalınan süreye ve bireyin dayanıklılık gücüne göre değişkenlik gösterir.
Tek başına bir belirtinin gözlenmesi çocuğun zorbalığa maruz kaldığını kesin olarak göstermez. Şüpheye düşüldüğünde çocuğun incelemeye alınıp öğretmen ile işbirliği kurularak tespitinin yapılması gerekir.
Akran Zorbalığını önlemeye yönelik öneriler
- Okullarda yaşanan zorbalık davranışlarının önlenebilmesinde okuldaki tüm personelden oluşan bir ekip çalışması gereklidir.
- Öncelikle zorbalık kavramının var olduğu okul yönetimi ve toplum tarafından kabul edilmeli ve zorbalığa dair farkındalık oluşturulmalıdır. Bu amaçla seminerler, eğitim programları , ders içi rehberlik etkinlikleri gibi faaliyetler yapılmalıdır.
- Öğretmenlerin öğrenciler ile etkili iletişim kurma becerilerine sahip olması risk altındaki grupları tanıması ve anlaması açısından önemlidir.
- Okullarda çocukların erken dönemlerde sosyal grup aktivitelerinde bir araya getirilmesi sağlıklı sosyal ağ oluşumunu desteklemektedir.
Zorbaca davranışlara yönelik açık, anlaşılır kurallar belirlemek sınıf içerisinde zorbalıkla mücadele etmenin etkili yollarından biridir. Sınıfın tamamının katılımıyla belirlenen kurallar herkesçe görülen bir yere asılır.
Sınıf içerisinde yüksek sesle zorbalıkla ilgili kitap okumak, konuyla ilgili rol playing yapmak zorbalığı tanıtır.
Ailelerin çocuklarına daha çok zaman ayırması , zorbalık davranışına karşı dikkatli olması önerilir.
Ailelerin çocuklarının arkadaşlarını tanıması ve yaklaşımlarının çocuklarını nasıl etkilediğini takip etmesi önemlidir.
Koruyucu Ruh Sağlığı Yönünden Akran zorbalığı
Akran zorbalığı ağır sonuçları olan yaygın bir problem olduğundan tüm dünyada önlemeye yönelik birçok farklı program geliştirilmiştir. Okullarda akran zorbalığına başarılı bir şekilde müdahale edilebilmesi için öğretmenlerin, öğrencilerin okul idarecilerinin ebeveynlerin rehberlik servislerinin işbirliği gerekmektedir. Özellikle zorba ve Kurban olma riski taşıyan çocukların davranışlarının izlenmesi, erken müdahale stratejileri geliştirilmesi , zorbalığa müdahil olanların rapor edilmesi , okula uygun önleme programlarının tasarlanması İçin bir ekip çalışması gerekmektedir.
Dünya çapında özellikle yaygın kullanılan ve olumlu sonuç gösteren uygulamalar aşağıda özetlenmiştir:
- Bütüncül okul politikası,
- Sınıf ortamı düzenleme,
- Akran desteği eğitimi,
- Akran aracılığıyla disiplin yöntemi,
- Okul bahçesi düzenlemeleri,
- Eğitim çalışmaları,
- Zorba/ kurban yüzleştirme
Ülkemizde tüm okullarda uygulanan kapsayıcı bilimsel temelli zorbalık önleme yöntemi yoktur. Ancak milli eğitim bakanlığı tarafından akran zorbalığına yönelik doğrudan ya da dolaylı etkisi olan program ve projeler yürütülmektedir.
