Uzman Diyetisyen
Selen Teksoy Tamel
Çocuklar için sağlıklı beslenme, anne karnında başlar ve büyümenin tamamlandığı 16-18, hatta 20’li yaşlara kadar devam eder. Bununla beraber çocukluk boyunca en hızlı büyüme bebeklik ve ergenlik dönemlerinde gerçekleşir. Bu nedenle bebeklik ve ergenlik dönemleri sağlıklı ya da optimal beslenme açısından ayrı bir önem taşır.
Bebeklik dönemindeki yetersiz beslenme, büyümede geriye dönüşsüz problemlere yol açmakta, ruhsal ve fiziksel bozukluklara neden olmaktadır. Ergenlik dönemindeki yetersiz beslenmede de benzer problemler yaşanmaktadır.
Büyümenin bu denli önemli ve kritik olduğu bu dönemlerde hızlı kilo alımı ya da fazla protein alımı ise ileri dönemde obezite riskini artırmaktadır.
Günümüzde tüm dünyada çocuk sağlığını, dolayısıyla halk sağlığını tehdit eden en önemli 2 beslenme sorunu, malnütrisyon (yetersiz beslenme) ve obezitedir. Her 2 sorunun önlenmesi ve/veya tedavisi, yaşa uygun doğru ve kaliteli beslenme ile mümkün olabilmektedir.
Çocuklarda beslenmeyi iyileştirme yaklaşımları ya da stratejileri arasında “doğru besin seçimi” ilk sırada yer almaktadır. Doğru besin: Besleyici değeri yüksek, doğal, güvenli, ucuz, kolay ulaşılabilen ya da bulunabilen, hijyenik özellikler taşıyan besin olarak tanımlanmaktadır. Her zaman vurguladığımız noktayı tekrar vurgulamakta fayda var.
Doğru besin için en iyi örnek “anne sütüdür”. Anne sütü, bebek beslenmesinde 0-6 ay tek başına, 6-24 ay ve ötesinde diğer besinlerle birlikte verilen doğal bir besindir. Anne sütünden sonra bebeklik, çocukluk ve ergenlik dönemlerinde de doğru besin seçimi önemlidir. Çünkü uygun çeşit ve miktarda seçilen doğru besinler sayesinde, bilişsel ve fiziksel gelişim optimal düzeyde sağlanır, sağlıklı vücut ağırlığı korunur ve kronik hastalıkların riski azalır.
ÇOCUK VE ERGENLERDE BESİN SEÇİMİ;
Besin seçimi yaş, cins, aile, açlık-tokluk durumu, yaşam biçimi, besin ile ilgili geçmiş deneyimler, algılar, genetik, sosyo-kültürel değerler, inanç, ekonomik durum, vücut imajı, medya, reklamlar, okul ortamı, arkadaş çevresi, atıştırmalıklar, besinin bulunabilirliği, zaman, stres, vb birçok faktör etkiler. İlkokullarda yapılan bir çalışmada çocukların kantinden aldıkları besinin sağlıklı olup olmadığı konusunda bilinçli olmadıkları, tercihlerinde lezzetli, şekerli, çabuk yenen, kolay bulunabilen ve en önemlisi ucuz olan besinleri tercih ettikleri görülmüştür. Bu da bizlere küçük yaşta sağlıklı beslenme eğitiminin verilmesi gerektiğini göstermektedir. Ayrıca bu ve buna benzer çalışmalar bize okul idareleri ve ebeveynlerin çocukların besin seçimlerini olumlu yönde etkileyecek yöntemler bulmaları gerekliliğini göstermektedir.
Ergenlerde besin seçimini çoğunlukla çevresel faktörler etkilemektedir. Bu yaş grubunun geleneksel besinlerden, sebze ve meyveden uzak durup, fast-food tarzı beslenme alışkanlığını tercih etmeleri, ev dışında arkadaşlarıyla çok zaman geçirmelerine ve besin endüstrisinin onlar için birçok cazip besin üretmesine bağlanmaktadır.
ÇOCUK BESLENMESİ VE ATIŞTIRMALIKLAR
Öncelikle atıştırmalığın tanımını yaparak başlamak istiyorum. Atıştırmalık, ana öğünler dışında tüketilen, beslenme ile tutku arasında köprü olan besinler olarak tanımlanmaktadır.
Atıştırmalıklar, çoğunlukla bir ara öğün, bazen hızlı bir ana öğün, bazen karın doyurmak için, iş toplantılarında, arkadaş toplantılarında, kutlamalarda, doğum günlerinde, bazen stresi bastırmak için, bazen de farkında olmaksızın tüketilen besinlerdir.
Çocukları besinlerin içeriği ve/veya vücuda alındıktan sonraki sonuçları ilgilendirmez! Çocukları besinlerin tadı, lezzeti, rengi, görünüşü, dokusu ilgilendirir. Bu nedenle de çocuklar, okul öncesi dönemden başlayarak evde, aile çevresinde, özellikle nine ve dedeler sayesinde, yuvada, doğum günlerinde, restoranlarda ve diğer sosyal ortamlarda gazlı içecekler, hazır meyve suları, bisküvi, kek, gofret, çikolata, şekerleme, cips gibi abur cubur olarak da bilinen atıştırmalık besinlerle tanışırlar. Bu besinlere kısa süre içinde, yoğun bir şekilde ilgi duyarlar. Hatta bazen atıştırmalıkları kendilerine sunulan doğru, sağlıklı besinlere tercih ederler ya da atıştırmalıklarla karınlarını doyurur, asıl tüketmeleri gereken besinlere ilgisiz davranırlar.
Türkiye’de yapılan bir araştırmanın sonuçlarına göre, her yaşta bireyin atıştırmalık ürün reklamlarından bir şekilde etkilendiği ve bunu alışveriş davranışına yansıttığı görülmüştür. Kentsel-kırsal kesim fark etmeksizin Türkiye genelinde, reklamlardan etkilenilerek yapılan alışverişin 1. sırasında çikolata, gofret, cips vb. atıştırmalıklar (%72), 2. sırasında içecekler (%69.5), 3. sırasında gazlı içecekler (57.5), 4. sırasında hazır tatlılar/pudingler (%52.7), 5. sırasında da süt ve ürünlerinin (%37.2) yer aldığı görülmüştür. Atıştırmalıklar her yaşta birey tarafından tüketilmesine karşın, en fazla çocuklar tarafından tüketilmektedir. Son yıllarda atıştırmalıkların gelişmekte olan ülkelerde hızlı bir şekilde arttığı ve bu artışın obeziteye eşlik ettiği belirtilmektedir.
SAĞLIKLI ATIŞTIRMALIK;
Atıştırmalıklar, besin değeri açısından, çoğunlukla yağ ve şekerden ya da tuzdan zengin, vitaminler, mineraller ve liften fakir, boş enerji kaynağı besinler, özellik ve nitelik açısından ise lezzetli, kolay ulaşılabilir, cazip, uygun, ucuz, tüketime hazır, dayanıklılığı (raf ömrünü) artırılmış besinler olarak bilinir.
Sağlıklı atıştırmalık, yağ (özellikle trans yağlar) şeker ve tuzdan fakir, koruyucu, yapay renklendirici ve aroma içermeyen, vitamin, mineral ve liften zengin olan besin ya da besinler olarak tanımlanmaktadır.
Atıştırmalık, enerji dengesini bozmadan, günlük beslenmede belirli miktarda yer almalı, lif ve sudan zengin, yağ ve şekerden fakir olmalıdır. Sağlıklı bir atıştırmalık yeterlilik, denge, sınırlı ya da kontrollü enerji, ılımlı ve çeşitlilik sunma özelliklerini taşımalıdır. Bu özelliklere sahip olan atıştırmalıklar, sağlıklı beslenmeye destek verirler.
Minimal düzeyde işlenmiş meyveler, sebzeler, baklagiller, yağlı tohumlar, tam tahıllar, az yağlı süt ve süt ürünleri sağlıklı atıştırmalıklar için iyi birer örnektir. Sağlıklı bir atıştırmalığın ucuz ve kolay bulunabilir olması gerekir. Hatta diğer atıştırmalıklardan daha kolay bulunabilir ve daha ucuz olmalıdır ki tercih edilme yüzdesi artış gösterebilsin.
ATIŞTIRMALIKLARIN ÇOCUK BESLENMESİNDEKİ YERİ;
Mide kapasiteleri sınırlı olan küçük çocuklar, günlük enerji ve besin ögeleri gereksinimlerini, ana öğünler ile karşılayamazlar. Günlük olarak önerilen besinleri, ana öğünlerde tüketemezler.
Ara öğünlere diğer bir deyişle atıştırmalıklara gereksinim duyarlar. Dikkatli ve özenle seçilen besinlerden oluşan ara öğünler, çocuklarda günlük beslenmenin tamamlayıcısıdır. Sağlıklı ve yaşa uygun beslenmenin sürdürülmesi için esastır.
Sağlıklı atıştırmalıklar, çocuklarda beslenmenin desteklenmesi, büyüme-gelişmenin sağlanması ve doğru bir beslenme alışkanlığının kazandırılmasında etkilidir. Ayrıca obezite ve ileride görülebilecek olan kronik hastalıkların önlenmesinde de etkilidirler.
SON OLARAK yapılabilecekleri listelemek gerekirse;
- Bebeklik döneminden başlayarak anne-baba ve çocuğun bakımından sorumlu kişilerin beslenme konusunda bilinçli olması, tutarlı davranması, rol model olması, kararlı, anlayışlı, özenli ve güvenli olması gerekmektedir.
- Evin tamamlayıcısı olan okullarda, teorik ve uygulamalı beslenme programları, atölye çalışmaları, yarışmalar vb. aktiviteler ile öğrencilerin eğitilmesi, motive edilmesi, özendirilmesi gerekmektedir. Yemek verilen okullarda menülerinin dengeli olması, kantin ve okul çevresinin kontrol edilmesi büyük önem taşımaktadır.
- Gıda sektörünün ekonomik, kolay ulaşılabilen, güvenilir, katkısız, besleyici, doyurucu, doğal özelliklere sahip besinler/atıştırmalıklar üretmesi gerekmektedir.
- Medyanın doğru besin ve beslenme alışkanlığı konusunda sorumluluk alması, toplum sağlığı açısından önemlidir.
Daha yapılacaklar listesini artırmak mümkün. Bazıları elimizde bazıları ise devletin yetkili kuruluşlarının elindedir. Ama en azından ebeveynler olarak sizler ve çocuklarınızın yanında olacak gerek nene ve dedelerin gerekse eğitimcilerinin bu konuda bilinçli olmasına ve en az sizin kadar duyarlı olmasına dikkat edebilirsiniz.
Devletin kuruluşlarının da bu konuda duyarlı olması için elimizden gelen uyarıları yapmamız gelecek nesillerin sağlıklı yetiştirilmesine katkı koyacaktır.
Sağlıkla kalın…
Sağlıklı Atıştırmalık
Tarifleri
Damla Çikolatalı Kurabiye
- 2 adet yumurta akı,
- 100 gram bitter çikolata,
- 1 tatlı kaşığı kabartma tozu,
- Damla çikolata.
Yumurta akını kabartma tozu ile iyice bulut olana kadar çırpıyoruz.
Benmari usulü erittiğimiz bitter çikolatamızı karışıma ekleyip spatula ile karıştırıyoruz.
Kaşık yardımı fırın kağıdı serili tepsiye diziyoruz, üzerine çikolata serpiştirip 170 derece önceden ısıtılmış fırında 10 -15 dakika arası pişiriyoruz.
Leblebili Pişmeyen Kurabiye
- 1 çay bardağı leblebi,
- 3 yemek kaşığı tahin,
- 3 yemek kaşığı pekmez,
- 1 yemek kaşığı kakao (İsterseniz)
- Üstü için; Tahin pekmez karışımı
Leblebiyi blendırdan geçirelim.
Diğer malzemeleri karıştıralım elimizle yoğuralım.
Daha sonra kurabiye gibi küçük küçük şekil verelim.
Üstü için isterseniz tahin pekmez karışımını kullanabilirsiniz.
Buzdolabında 15 dakika dinlendikten sonra afiyetle tüketebilirsiniz
Muhallebi
- 1 su bardağı süt
- 1 çorba kaşığı yulaf unu (yulafı rondodan geçirmek yeterli olur)
- 1 çorba kaşığı bal
Süt ve yulaf ununu tencereye alıp pişiriyoruz.
Kıvamı koyulaşınca altını kapatıyoruz.
1-2 dakika sonra bal ilavesi yapıyoruz.
İsterseniz ılık isterseniz buzdolabında bekletip soğuk olarak tüketebilirsiniz.